– Әдебиетке ешкімнің ешқашан көңілі толып көрген емес. Ол заңдылық. Тіпті кешегі Пушкиннің заманында да солай болды. Ал біздің XX ғасыр – "қазақ әдебиетінің алтын ғасыры" деп атауға тура келіп тұр. Өйткені сол кездегі әдебиеттің жеткен жетістігіне біз әлі күнге жете алмай келе жатырмыз. Біз жоғары өрлеудің орнына, құлдырап кеттік. Дегенмен қазіргі әдебиетте ештеңе жоқ деп кесіп айта алмаймыз. Бірақ баяғыдай емес. Себебі әлемдік деңгейдегі әдебиетке қайта орала алмаудамыз. Не себепті? Себебі қайта құру басталып кетті. Бұрынғы ақтаңдақтарды қайта қозғау керек болды да, бүгінгі күннің көркемдік тарихы кешеуілдеп қалды. Әрине, кейбір жастар бұл бағытты алып жүр. Оларға артар үміт зор. Бізде қазір жазушылардан гөрі ақындарымыз өнімді туындыларды дүниеге әкелу үстінде. Жаңашылдық бар. Алайда баяғыдай әдебиетті бәрібір көре алмай отырмыз.

– Екі жанрды бірдей алып жүру сирек жағдай. Баяғы да Сәбеңдер жазды. Ол кезде драматургия жанры жоқ. Оларға барлық жанрды түгендеуге тура келді. Проза, поэзия биік деңгейге жеткеннен кейін әр жанрдың адамы бола беру қиын. Менде о баста осы прозамен шектеліп қаламын ба деп ойладым. Дегенмен алғашқы "Әпке" сәтті шыққан соң драматургияға қызығушылығым оянып, осы жанрға бетбұрыс жасадым. Шығармашылығымда көркем прозадан гөрі драматургия көп болып кетті. Тіпті көпшілік сол үшін мені кінәлайды да. Бірақ проза да қалыс қалып жатқан жоқ. Енді сәтті болып жатқаннан кейін драматургияны жалғастыруға тура келді. Әйтпесе, қоя салар едім. Қанша жерден мақтанып пьеса жаздым десем де, соның ішінде бір әңгіме жазсам қуанамын. Ал мен пьесаны ешқашан ұзақ жазған емеспін. Әрі кетсе он бес күнде бітірем. Одан әрі қарай созылып кетсе жалығып кетемін.

– Кез келген адам шабыттанады. Ол ақын болсын, жазушы болсын, тіпті етікші болса да. Шабыт – адам ойының жиынтығы. Сол түйін болып тұрады. Алғашқы кезде мән бермейсің оған. Ол күннен күнге дами түседі. Бір күні соның бәрі кейіпкерлерің секілді көз алдыңнан жүгіріп өте бастайды. Жынды адам құсап қайсысын ұстарыңды білмейсің. Бірақ келген кезінде жазылу керек. Сосын көз майыңды құртып, пісіп-жетілгенін туынды қылып қағазға түсіресің. Мәселен, мен "Қара адамы" деген пьесаның он бесінші бетіне келдім де, әрі қарай жазбай қойдым. Сол күйі қалды. Оның есесіне Булгаков туралы жазуға кірісіп, 14 күнде бітірдім. Шабыт деген осы шығар.

– Сіз, бір сөзіңізде "Р.Отарбаев көркем әдебиеттің ерікті тұтқыны" дегенсіз. Жалпы, Р.Отарбаев ағамыздан кейін драматургия саласында қалам тербеп жүрген жастар бар деп айта аласыз ба? Жас драматургтерді оқисыз ба?

– Рақымжан Отарбаевтың прозасы – өте жақсы проза, трагедияға толы проза. Бұл әдебиеттің жетілгендігінің белгісі. Оның алғашқы әңгімелерінен бастап, соңғыларына дейін оқыдым. Ал драматургиясына келсек, біраз пьесалар жазды. Мен өзіне де "сенің драматургияңнан гөрі прозаңа бас ием. Жазам десең, жаза бер" деп айтқанмын. Ал жастарға келсек, өзім драматургиядан сабақ беремін. Білгенімді қолымнан келгенше үйретудемін. Білмеймін одан не шығатынын. Жастар үмітпен бастайды, бірақ кейін жоғалып кетеді. Бірнеше пьесамен ғана шектеліп, жанрдағы қызметін сонымен аяқтайтындар да бар. Не болмаса басқа жанрға ауысып салады. Бізде басқа жанрға бұрылмаған драматург Қалтай Мұхамеджанов қана.

– Бұрын драматургияны жоғары көтеріп, әспеттеуші едік. Қазіргі таңда маңызы жоғалып бара жатқандай. Бұрын пьеса жазу адамға айтарлықтай қуаныш әкелетін. Қазір қаламақысы да дымға татымайды. Бұрын 2 пьесаға бір көлік беретін. Қазір оның маңына да бармайды. Ол былай тұрсын қазір "жақсылап жаз, тегін жаз" дейтіндердің қатары көбейді. Шынына келсек, біздегі сахнада қойылып жатқан туындылар драматургияға жатпайды. Драматургияның өзінің жазылмаған заңдылығы бар. Оқиғаны құру, оны одан әрі өрбіту, кейіпкерлердің өзара диалогы, кейіпкердің мінезі бәрі баяндау ғана. Бізде шынында әрекеттен гөрі сөз көп. Тағы бір айта кететін жайт бар. Біз тек қазақтар үшін жазамыз, өзгелер керек емес дейді. Мұнымен келісемін. Бірақ сенің шығармаларың өзге ұлтқа қажет болып жатса оның несі жаман? Жазушы көп білудің қажеті жоқ, ол өмірден көрген-білгенін қағазға түсіру керек деген түсінік тағы бар. Меніңше бұл аздық етеді. Оның үстіне жазылмаған дүние қаншама бізде. Елімізде ешкім басын түртпеген, маңайына бармаған қаншама тақырып бар. Құрылыс, мұнай, өндіріс саласы т.б. Осыларды неге жазбасқа?

– Өзі қазақта тар жол тайғақ кешкен, тағдырлы тұлғалар көп. Соның бірі – Мағжан. Ол қазаққа қайталанбас шығармасымен құнды. Мен о
баста репрессия туралы ештеңе жазғым келмеген. Өйткені, ол қазақ драматургиясында, әдебиетінде жаңалық емес. Біз оның бәрін бастан өткеріп, жазатынын жазып, түгесіп болғанбыз. Қалтай Мұхамджановтың «Біз періште емес едік» дегенінен бастап қаншама шығармалар өтті сахнадан. Одан кейін Мағжан туралы қайталап несін жазасың? Бірақ Мағжан туралы жазу керек деп Солтүстік Қазақстан театры қоймаған соң, алты айдай ойланып жүріп, Мағжанның жүріп өткен жолын, ғұмыр тарихын зерттеуге бел будым. Іздендім. Көп нәрсе таптым. Әсіресе маған Мағжанды жазуға түрткі болған Зылиханың өмірі болды. Қазір пьесаны екі сағатқа жасап жатырмыз ғой, ал өзінің айтуынша Зылиханың әрбір сағаты бір-бір драма. Ал Мағжан орыс әдебиетін, әлем әдебиетін бүге-шігесіне дейін білген өте сауатты адам. Өзімен замандас мәскеулік ақындармен терезесін тең ұстаған, қазақ поэзиясына жаңа леп, өзгеріс әкелген ақын. Ол өзі сол кезде пір тұтып жүрген Бальмонттың, Ивановтың, Брюсовтың, Константиновтың өлеңерінен биік екенін, тіпті Блокпен де қатар екенін білген. Өз халқының әдебиетінің тарихы олардан 700-800 жылға ілгері, философиялық деңгейіне олардың әлі жете алмай жүргенін жақсы білген және соны түсіндіруге тырысқан ақын.

Тіпті оның махаббаты да ерекше, ешкімге ұқсамайтын бөлек махаббат. Өзі үйленгелі жатқан кезінде Зылиханы келіп қолынан жетектеп айдалаға алып кету – ол сөзсіз ерлік. Зылиханың намысын қорғаймын деп, құс мылтығымен Зылиханың күйеуімен дуэльге шыққан адам. Максим Горький мұны естігенде таң қалған. Кейін Зылиха Горькийдің алдына Мағжан ісі туралы көмек сұрай барғанда, қатты қайғырып, өз әйелі Пешкова тапсырған. Пешкова ол кезде «Қызыл кресттің» бастығы еді. Ол сұрастыра келгенде Мағжан Жұмабаевты ату жайлы үштіктің қаулысы жоқ боп шыққан да, Мәскеу "Қазақстан бұл мәселені өзі қарасын" дейді. Сосын біздің ОКПУ жауап береді: "Мағжан атылуға тиіс, өйткені Мағжан пантуркист, ұлтшыл және Жапонияның жансызы" деп қайтара хат жазады. Оларға керегі де осы еді. Міне осыдан кейін Мағжанды атып жіберген. Мен осындай ауыр тағдырды көрсеткім келді. Міне солай.

– Оны мақсат етудің де аса қажет жоқ. Осыдан бірнеше жыл бұрын "Комсомаолская правда" "Нобель сыйлығы кімдерге, қандай принциптермен беріледі"деген тақырыпта үлкен көлемде мақала берді. Сол жылы Белоруссиядан Алексеевич деген әйел алды. Ал ол адамды әлі жазушы ретінде танып болған жоқпыз. Оның алдында Қытай жазушысы алды. Олар Э.Хэменгуей, Р.Акудагава, Б.Пастернак сияқты танылған жоқ. Бродскийдің өзіне қалай беріп жібергенін білмей қалдық. Батыста бірнеше рет болдым. Осы жөнінде біраз адамммен сөйлесіп те көрдім. Олардың көзқарасы басқа. Ол үшін қаламгер еркін ойлайтын, азат, "вне политики" болу керек және оған дейін бірнеше қоғамдық сыйлықтардың лауреаты болу керек. Бұл сыйлықты атап-атап береді. Шолоховқа бергенде "для создание русского харектера", ал Кобо Абэге берілгенде "для раскритий японского психологий" деп берді. Бәрінде осындайлар болды. Бізде әлі таза әдебиет бар деп ойламаймын. Еуропада қазақта әдебиет бар дегенді мойындамайды. Нобель сыйлығын ұсыну былай тұрсын, әлі жақсылап шығаратын проза бар деп есептемеймін. Оны бұзу үшін қанша күш керек.

– Жоқ, олай емес. Еуропадағы өркениеттің ордасы атанған Англия, Германияда да бір кездері айтыс болған. Тек Гёте жазба әдебиетті биік шыңға көтергеннен кейін, айтыс өнері тоқтатылды. Өз басым айтысты онша қолдай бермеймін. Онда бәрі жаттанды болып кетті. Мен "Жазушы" баспасында директор болған кезімде айтыс ақындарының жинағын шығарайыншы дедім. 40 баспа табақ болатын үлкен кітап еді. Алсам, өлең емес. Ол айтқанда ғана жақсы екен. Буын саны келмейді, ұйқасы әлсіз. Мағына да шамалы. Әдебиеттің өзі жоғары дәрежеге жеткеннен кейін бұрынғыны жаңғырту ретінде керек шығар. Бірақ аудан мен ауданды, оқу орны мен оқу орнын айтыстыруға қарсымын.

– Бір басылымға "Арманы орындалған жазушы" деген мақала шығыпты. Бұл – парадокс. Жазушының қай кезде арманы орындалып еді? Адам өле-өлгенше армандап өтеді. Алға қойған арманым да, жоспарым да жетерлік, балам!